जागतिक अर्थव्यवस्था चालवणारी (वैश्विक) शहरे !!!

 जागतिक अर्थव्यवस्था चालवणारी (वैश्विक) शहरे !!!

संपूर्ण जगच जसे शहरी होत चालले आहे तशी शहरेच आता बहुतांशी लोकांचे दैनंदिन जीवन, आयुष्य, व्यक्तित्व, त्यांची वैचारिकता, मानसिकता सारे सारे घडवू लागली आहेत आणि त्यामुळेच सध्या शहरांकडे निरनिराळ्या लोलकांमधून पाहिले जाते आहे, त्यांच्या विषयी निरनिराळ्या अपेक्षा (उदा. वैश्विक शहरे, स्मार्ट शहरे, स्वच्छ शहरे, हरित शहरे, स्पर्धाशील शहरे, समावेशक शहरे, लवचिक - स्थितीस्थापक शहरे, वास्तव्य सुलभ शहरे, आनंदी शहरे, स्वच्छ शहरे, शाश्वत शहरे इत्यादि) जन्माला येत आहेत आणि शहरे ह्या अपेक्षा पुऱ्या करतात की नाही हे तपासण्यासाठी वेगवेगळे निर्देशांक विकसित होत आहेत आणि त्यांचा वापर करून शहरांची प्रतवारी / गुणवत्ता यादी नक्की केली जाऊ लागली आहे. जगात असे जवळजवळ २०० हून अधिक निर्देशांक अस्तित्वात आहेत. अर्थात ह्या साऱ्या निर्देशांकानुसार आपली भारतीय शहरे यादीच्या तळाशी वा यादीतच येत नसली तरी ती सोडून जगातील दुसऱ्या चांगल्या शहरात जाण्याचे आपल्या बहुतेकांच्या नशिबी नाही !!

ह्या लेखात जागतिक अर्थव्यवस्था चालवणारी वैश्विक शहरे कोणती आणि तीं किती प्रकारची आहेत ते पाहूया आणि पुढील लेखांमध्ये शहरांविषयीचे बाकीचे निर्देशांक, त्यांच्या मागील संकल्पना आणि त्यात बसणारी शहरे, त्यांची प्रतवारी पाहूया .....   

शहरीकरण, जागतिकीकरण आणि तंत्रज्ञान बदल ह्या तीन गोष्टी संपूर्ण जगाचा आणि आंतरराष्ट्रीय अर्थव्यवस्थेचा चेहरा मोहरा झपाट्याने बदलून टाकत आहेत. जागतिकीकरणामुळे शहरीकरण आणि आर्थिक विकास वाढतो तर  शहरीकरणामुळे जागतिकीकरण आणि आर्थिक विकास घडतो आणि आर्थिक विकास हा शहरीकरणात आणि जागतिकीकरणात परावर्तीत होतो. अशाप्रकारे आर्थिक विकास, जागतिकीकरण आणि शहरीकरण ह्यांच्यामध्ये  घनिष्ठ  परस्परपूरक संबंध आहे. तंत्रज्ञान संशोधन, बदल आणि त्यांचा व्यावसायिक - लोकभोग्य उपयोग हा शहरांच्या माध्यमातूनच शक्य होतो - घडतो.  ह्या सर्व बाबी खऱ्या असतील तर जागतिक अर्थव्यवस्था चालवणारी किंवा तिला दिशा देणारी, नेतृत्व देणारी अशी  वैश्विक शहरे कोणती असतील बरे? तशी ती आहेत का ? ती एकच एक प्रकारची आहेत की वेगवेगळ्या प्रकारची आहेत? हे प्रश्न मनात घेऊन जगाकडे पहिले तर कळते की पूर्वी सारखी जगाची अर्थव्यवस्था ही काही देशांमुळे अथवा काही शहरांमुळे घडत नाही तर अनेक शहरांमुळे घडते आहे वाढते आहे.

एका अंदाजानुसार जगामध्ये असे ४० शहरी विस्तार आहेत की ज्यांत जगाची अवघी १६ टक्के वस्ती राहते पण  जिथे जगाचे  दोन तृतीयांश आर्थिक उत्पादन आणि ९० टक्के नव्या कल्पना / नवे आविष्कार अस्तित्वात येतात. अश्या शहरी विस्तारांना खरच वैश्विक शहरेच म्हणावयास हवे ….

ब्रूकिंग्स इंस्टिट्युट च्या मेट्रोपोलिटन पोलिसी प्रोग्राम (Brookings Metropolitan Policy Program) अंतर्गत तयार करण्यात आलेल्या ‘वैश्विक शहरांची पुनर्व्याख्या’ (https://www.brookings.edu/research/redefining-global-cities) ह्या अहवालात एकूण १२३ वैश्विक शहरांची यादी आणि माहिती देण्यात आली आहे. वैश्विक शहरांचा शोध आधीही घेण्याचा प्रयत्न झाला आहे पण ब्रूकिंग्स इंस्टिट्युटने ही शहरे पसंत करताना कोणते शहर पहिले, दुसरे वा शेवटचे हे पाहण्याऐवजी त्याचे वेगवेगळे प्रकार जाणून घेण्याचा आणि मांडण्याचा प्रयत्न केला आहे. हे करताना शहराची लोकसंख्या, शहराचे आर्थिक उत्पादन आणि त्याचा एकूण उत्पादनातील हिस्सा, दरडोई उत्पादकता, शहराचे सकल ठोस उत्पादन (GDP), जागतिकीकरण (शहरात झालेली प्रत्यक्ष परकीय गुंतवणूक), व्हेन्चर कॅपिटल गुंतवणूक, शहरांमध्ये असलेल्या उच्च दर्जाच्या विद्यापीठांची संख्या, शहरांतून घेण्यात आलेली पेटंटस, शहरात उपलब्ध असलेले प्रतिभावान मनुष्यबळ, इंटरनेट सुविधा, शहरात येणाऱ्या - जाणाऱ्या विमान प्रवाश्यांची संख्या इत्यादि निकष वापरण्यात आले आहेत.

ही १२३ शहरे अनेक प्रकारे खरंच वैश्विक शहरे आहेत कारण ……..

• ह्या शहरांची सरासरी लोकसंख्या ७६ लाख आहे
• जगाच्या एकूण लोकसंख्येच्या फक्त १३ टक्के लोकं ह्या शहरांमध्ये राहतात पण जगाच्या एकूण सकल ठोक उत्पन्नापैकी (GDP) ३३ टक्के उत्पन्न ह्या शहरात होते. ह्यातील प्रत्येक शहर दरवर्षी कमीत कमी १०००० कोटी डॉलर्सचे आर्थिक उत्पादन करते - ह्या साऱ्या शहरांमध्ये सर्वात जास्त आर्थिक उत्पादन टोकयो शहर दरवर्षी १६०००० कोटी डॉलर्सचे तर न्युयोर्क १५०००० कोटी डॉलर्सचे आर्थिक उत्पादन दरवर्षी करते.
• जगातील ४४ टक्के उच्च दर्जाची विद्यापीठे ह्या १२३ शहरांमध्ये आहेत
• जगात झालेल्या नव्या संशोधनासाठी जी पेटंटस घेतली जातात त्यापैकी ६५ टक्के पेटंटस ह्या शहरांमधून घेतली जातात
• एकूण उपक्रम भांडवल (व्हेंचर्स कॅपिटल) गुंतवणुकी पैकी ८५ टक्के गुंतवणूक ह्या शहरांमध्ये होते.
• जगातील सर्वात व्यस्त विमानतळांपैकी ८६ टक्के विमानतळ ह्या १२३ शहरांमध्ये आहेत.  

इथे एक गोष्ट खास नमूद करायला हवी की ह्या अभ्यास अहवालाने ‘ग्लोबल सिटी’ हे शब्द वापरले आहेत आणि म्हणून त्यांना येथे वैश्विक शहरे म्हटले आहे पण जेंव्हा आपण मराठी मध्ये वैश्विक शहरे असा शब्द वापरतो तेंव्हा मनामध्ये सर्व प्रकारच्या गुणसंपन्न शहराचे चित्र उभे रहाते. वैश्विक शहर म्हणजे असे शहर जे आर्थिक रित्या सबळ आहे, श्रीमंत आहे म्हणजे त्यात राहणाऱ्या लोकांचे जीवनमान, दरडोई उत्पन्न इतरांच्या तुलनेत तर अधिक आहे, जिथे मोठ्या प्रमाणात औद्योगिक आणि आर्थिक उत्पादन होते इत्यादि आलेच पण वैश्विक शहर आर्थिक बाबींहून अधिक असते - असावयास हवे उदाहरणार्थ असे शहर समावेशक असावयास हवे, त्यात सामाजिक सौहार्द असावयास हवे, सांस्कृतिक दृष्ट्या संपन्न असावयास हवे, पर्यावरण संपन्न असावयास हवे इत्यादि. ह्या साऱ्या बाबती ह्या अहवालाने लक्षात घेतलेल्या नाही, आणि म्हणून लेखाच्या शीर्षकात जगाची अर्थव्यवस्था चालवणारी शहरे म्हटले आहे.  ही शहरे जगाचे आर्थिक नेतृत्व करणारी शहरे आहेत असे नक्की म्हणता येईल……..          

ह्या अहवालाने वैश्विक शहराची पुनर्व्याख्या करून त्यांचे सात प्रकार मांडले आहेत, हे सात प्रकार आणि त्यातील शहरे पाहण्याआधी ह्या वैश्विक शहरांच्या यादीत भारतातील किती आणि कुठल्या शहरांचा समावेश आहे हे जाणून घेण्याची तुमची उत्सुकता असेल तर बातमी निराशाजनक आहे - फक्त मुंबई आणि दिल्ली या दोन शहरांचा उदयोन्मुख वैश्विक शहरे ह्या श्रेणीत समावेश आहे.

  

१. वैश्विक दिग्गज शहरे - ह्या प्रकारात एकूण सहा  शहरांचा समावेश करण्यात आला आहे न्यूयॉर्क, लॉस-अन्जेलीस, लंडन, परिस, टोकयो, ओसाका - कोबे - ही शहरे प्रचंड मोठी आहेतच पण अति श्रीमंत आहेत, आर्थिक बाजारपेठ आहेत आणि भांडवल आणि उच्च मनुष्यबळाची जागतिक प्रवाह केंद्र आहेत.   

२. एशियन अॅन्कर्स - ह्या प्रकारात आशिया खंडातील हॉन्गकॉन्ग, सिंगापूर, सेओल-इन्चेओन, शांघाई, बीजिंग आणि मॉस्को ह्या सहा सर्वात मोठ्या आर्थिक केंद्रांचा समावेश करण्यात आला आहे - वैश्विक दिग्गज शहरांच्या तुलनेत ह्या शहरांचे आर्थिक योगदान / उत्पादन कमी असले तरी ह्या शहरांमध्ये असलेले उच्च शिक्षित मनुष्यबळ, संपर्क साधने आणि ह्या शहरांचे प्रत्यक्ष परकीय गुंतवणूक आकर्षित करण्याचे सामर्थ्य ह्यांना वैश्विक शहरांच्या श्रेणीत नेऊन बसविते.

3. ज्ञान राजधानी शहरे - ह्या प्रकारच्या शहरांमध्ये नवे नवे तंत्रज्ञान उदयाला येत असून त्याचे यशस्वी व्यापारीकरण पण ह्या शहरांमुळे जगात घडत आहे. ह्या प्रकारात १९ शहरांचा समावेश आहे, त्यात  सॅन जोसे, बॉस्टन, सिएटल, सॅन दिएगो, वॉशिंग्टन डी.सी., शिकागो, ऑस्टिन, डल्लास, अटलांटा, पोर्टलॅन्ड, डेनवर, बाल्टिमोर,  सॅन फ्रान्सिस्को, हार्टफोर्ट, ह्युस्टन, फिलाडेल्फिया, मिनेपोलीस  ही अमेरिकेतील शहरे तर  स्टोकहोम आणि झुरीच  ह्या युरोपियन शहरांचा समावेश आहे 

ह्या तीन वैश्विक मुख्य प्रकारांशिवाय अहवालाने मध्यम श्रेणीच्या वैश्विक शहरांना सामावणारे दुसरे चार प्रकार केले आहेत ---

४. अमेरिकन मिडलवेटस - ह्या श्रेणीमध्ये १६ अमेरिकन शहरांचा समावेश आहे - चारलोटे, सिनसिनाटी, क्लेव्हलॅन्ड, कोलंबस, डेट्रोइट, इंडियानापोलीस, कान्सास, मियामी, अॉरलॅन्डो, फोनिक्स, पिटसबर्ग, रिव्हरसाईड, सॅक्रमेंटो, सॅन अॅनटॉनिओ, सेंट लुईस आणि टम्पा. ह्या शहरांचा समावेश त्यांच्या मध्ये असलेल्या श्रीमंत आणि उच्च दर्जाच्या विद्यापीठांमुळे आणि इतर महत्वाच्या संस्थांमुळे करण्यात आला आहे पण ह्या शहरांना त्यांची उत्पादकता वाढविणे आणि प्रत्यक्ष परकीय गुंतवणूक अधिक प्रमाणात मिळविणे आवश्यक आहे.

५. आंतरराष्ट्रीय मिडलवेटस - ह्या श्रेणीमध्ये अमेरिके बाहेरील २६ शहरांचा समावेश आहे. ही शहरे जगाशी चांगल्या प्रकारे जोडलेली आहेत आणि परकीय गुंतवणूक पण ह्या शहरांमध्ये होते आहे परंतु ही शहरे अजून जागतिक आर्थिक संकटानंतर पूर्ण प्रमाणात बाहेर आलेली नाहीत.

ब्रसेल्स, कोपेनहेगन-माल्मो, फ्रांकफर्ट, हॅम्बर्ग, कार्लस्रुहे, क्लोन-डुसेलडोर्फ, मिलान, म्युनिच, नगोया, रोम, रॉटरडॅम- अॅमस्टरडॅम, स्टुटगार्ट, व्हिएना, ब्रातीस्लावा, अथेंस, बार्सेलोना, बर्लिन, बर्मिंगहॅम, किटाक्यूशू-फुकुओका, माद्रिद, मेलबॉर्न, मॉन्ट्रिआल, पर्थ, सिडनी, तेल अवीव, टोरोन्टो, वॅनकुव्हर

६. चीनची औद्योगिक शहरे - ह्यात चीनच्या २२ औद्योगिक शहरांचा समावेश त्यांच्या निरनिराळ्या वस्तू प्रचंड प्रमाणात निर्माण करण्याच्या आणि निर्यात करण्याच्या क्षमतेमुळे करण्यात आला आहे, पण ही शहरे मनुष्यबळ, सेवा क्षेत्र इत्यादी बाबतीत विकसित होणे गरजेचे आहे.    

चान्गचून, चांगषा, चांगझाउ, चेंगडू, दालीअन, डोंगगुआन, फोशन, फुझाऊ, हाईरबिन, हेफेई, नानतोंग, क्विंगदाओ, शेनयांग, शिजियाझुआंग, सुझाउ, टांगशान, वेनझाऊ, वुक्षि, क्षुझाऊ, यांताई, झेंगझाऊ, आणि झीबो

७. उदयोन्मुख वैश्विक शहरे - ह्यात मोठ्या राष्ट्रीय आणि प्रादेशिक बाजारपेठांची प्रवेश द्वारे अशा २८ व्यापारी आणि परिवहन शहरांचा समावेश करण्यात आला आहे. मुंबई आणि दिल्लीचा समावेश ह्या श्रेणीत आहे. ह्या शहरांनी नेत्र दीपक प्रगती केली आहे आणि मध्यम उत्पन्न गटात प्रवेश मिळवला आहे, पण अजून इतर वैश्विक शहरांच्या तुलनेत ह्या शहरांची स्पर्धात्मक क्षमता कमी आहे.

अंकारा, ब्रासिलिया, बुसान-उलसान, केप टाउन, चोन्गगिंग, दिल्ली, इस्टरॅन्द,  गुआनझाऊ, हांगझाऊ, इस्तंबूल, जिनान, जोहान्सबर्ग, कटोविके-ओस्तरावा, मेक्सिको सिटी, मोन्तेररेय, मुंबई,  नानजिंग, निंगबो, प्रिटोरिया, रिओ-डे-जानेरो, सेंट पीटर्सबर्ग, सान्तियागो’ साओ-पाउलो, शेनझेन, टिआनजीन, वॉरसॉ, वुहान, and झीआन.

ह्या अहवालानुसार कुठल्याही शहराने वैश्विक शहर होण्याचा एकच एक असा राजमार्ग नाही, अनेक मार्गाने वैश्विक शहर होणे शक्य आहे. प्रत्येक शहराची शक्तीस्थाने, क्षमता आणि आरंभबिंदू वेगवेगळा आहे पण त्याचबरोबर शहरीकरण, जागतिकीकरण आणि तंत्रज्ञान बदल ह्या तीन बाबी सर्व शहरांना स्पर्श करणाऱ्या, जोडणाऱ्या, प्रभाव पाडणाऱ्या आहेत त्यांच्या पासून सुटका नाही.  तंत्रज्ञानात, शहरीकरणात आणि जागतिकीकरण प्रक्रियेत होणारे बदल समजून घेऊन आणि आपला आरंभबिंदू समजून घेऊन प्रत्येक शहराने आणि त्यातील नेतृत्वाने प्रगतीचे प्रयत्न करावयास हवे. 

वैश्विक शहरांच्या यादीत भविष्यात बदल होत राहतील महत्वाचा प्रश्न हा आहे की आपली मुंबई आणि दिल्ली ही शहरे उदयोन्मुख गटातून ज्ञान शहरे वा वैश्विक दिग्गज शहरे होणार का ? त्या नंतरची इतर शहरे वैश्विक शहरे स्तराला पोचणार का? आणि सर्वात महत्वाचे वैश्विक शहर होण्याची सभानता - स्वप्न - दृष्टी आपल्या शहरांपाशी आहे का आणि त्यासाठीचे आयोजन, नेतृत्व आणि प्रयत्न अस्तित्वात आहेत का?